Nieuwe leiders ruiken hun kans in een Europa zonder Merkel

Haar stoel is nog gewoon gereserveerd, in de Sloveense hoofdstad Ljubljana volgende week. Als regeringsleiders van de Europese Unie bijeenkomen om over onder meer China en de Balkan te praten, is Angela Merkel er namens Duitsland gewoon bij. Maar nu de uitslag van de Duitse verkiezingen bekend is en de formatiebesprekingen in Berlijn van start gaan, nadert het moment van haar vertrek wel steeds duidelijker.

De invloed daarvan op de EU is moeilijk te overschatten. Vier termijnen was Angela Merkel het centrum van de Europese politiek, stond ze aan de basis van belangrijke akkoorden en compromissen en was ze hét gezicht van Europa in de rest van de wereld. Een wisseling van de wacht in Berlijn zet de EU traditioneel in beweging, maar het gat dat Merkel na 16 jaar achterlaat is wel bijzonder groot.

Onzekerheid, nervositeit en opwinding

Het zorgt in Brussel, en tegelijk in de verschillende Europese hoofdsteden, voor onzekerheid, nervositeit en opwinding. Het Merkel-vacuüm betekent een kans machtsverhoudingen te beïnvloeden, maar kan tegelijk de besluitvorming in de EU voor langere tijd verlammen.

Lees ook Duitsland en Frankrijk zullen een ‘Kern-Europa’ gaan vormen

De komende tijd zijn de ogen vooral gericht op de Franse president Emmanuel Macron die, terwijl Duitsland van jas wisselt, zijn invloed kan vergroten. Temeer als hij er volgend voorjaar in slaagt zijn herverkiezing te verzekeren en daarmee de eerste Franse president sinds Jacques Chirac zou worden die langer dan één termijn regeert. Macron heeft ambitieuze ideeën voor een autonomere EU met een sterkere eigen defensie, die door zijn rijzende ster aan invloed kunnen winnen. De schoffering rond het AUKUS-pact heeft die ambitie alleen maar aangewakkerd en dat het land in januari het voorzitterschap van de EU overneemt kan de Franse agenda extra urgentie geven.

Maar, benadrukken zowel analisten als diplomaten in Brussel, de kans op Europese stagnatie is vooralsnog groter. De wisseling van de wacht in Berlijn betekent een langere periode van onzekerheid voor heel Europa. „Wat ik vrees is dat we een Europees vacuüm krijgen, terwijl er eigenlijk belangrijke besluiten te nemen zijn”, aldus Jana Puglierin van de European Council on Foreign Relations maandag tijdens een discussie over de verkiezingsuitslagen. In Brussel wacht belangrijke wetgeving over klimaat en technologie op Duitse inbreng, net als gevoelige discussies over de trans-Atlantische verhouding en de Europese rechtsstaat.

Vrees in het Élysée

„Als er in januari nog geen nieuwe Duitse regering zit, kan een Frans voorzitterschap niet succesvol van start”, zegt Sébastien Maillard, directeur van het Jacques Delors Instituut in Parijs. „Die vrees leeft in het Élysée zeker.” Hij wijst op het Franse voornemen tot een besluit over een zogeheten ‘koolstofgrensheffing’ te komen, dat zonder onderhandelingen met Duitsland onmogelijk is. „Zo kan het de besluitvorming over meer klimaatplannen vertragen en ik weet niet of we ons dat wel kunnen veroorloven.”

„Wie de nieuwe Merkel ook wordt, hij of zij zal in de EU voorlopig nog niet in haar schaduw kunnen staan”, zegt een EU-diplomaat. Bovenal door Merkels opgebouwde internationale status. Maar een nieuwe bondskanselier zal ook op z’n hoogst één vierde van de Duitse kiezers achter zich hebben staan en zeer waarschijnlijk voor het eerst aan het hoofd komen te staan van een driepartijencoalitie. Maillard: „De internationale invloed van een bondskanselier hangt ook af van de meerderheid waarop ze bouwen en hoe sterk de coalitie is. Als het heel lang duurt om een coalitie te bereiken en ze elkaar in een houdgreep nemen, zal dat Duitse positie verzwakken.”

„Een deel van de macht van Merkel hangt samen met het feit dat ze gespaard bleef van het soort interne politieke onrust die we wel zagen in bijvoorbeeld Italië en Frankrijk”, aldus Puglierin. „Een nieuwe bondskanselier zal waarschijnlijk meer met binnenlandse politiek bezig moeten zijn.”

Minder ‘Duitsland-gecentreerd’

Het betekent, zeggen ook diplomaten, dat de EU zonder Merkel minder ‘Duitsland-gecentreerd’ zal zijn, met meer spelers die hun kans ruiken discussies te beïnvloeden. De afgelopen tijd zag je al iets van die schuivende panelen. Zo beklonken Macron en premier Mark Rutte de Frans-Nederlandse betrekkingen met een gezamenlijk visiedocument. Ook de banden tussen Frankrijk en Italië werden de afgelopen tijden aangehaald. Voor het eerst in lange tijd heeft Italië met Mario Draghi, oud-voorzitter van de Europese Centrale Bank, ook een leider die binnen Europa gezag geniet en invloed kan uitoefenen. Een EU-diplomaat grapt al over de nieuwe ‘M’ in de ‘drie M’s’: Merkel eruit, Mario erin.

Macron verlegt zijn strategie, ziet Maillard, die ook wijst op het juist deze dinsdag gesloten defensieverdrag tussen Frankrijk en Griekenland. „Zijn Europa-gerichte campagne vijf jaar geleden draaide volledig om de Duits-Franse as. Dat zal hij nu niet meer doen, hij gaat breder op zoek naar steun.”

Er is ook nog een buitenstaander die mogelijk kansen ruikt: de Hongaarse premier Viktor Orbán, die binnenkort de positie van langst zittende EU-regeringsleider zal overnemen. De afgelopen jaren klonk vaak kritiek op de weinig ferme positie die Merkel innam richting rechtsstaatschendingen in Hongarije en Polen. Onder een nieuwe bondskanselier zou die lijn harder kunnen worden.

Maar vooralsnog vrezen diplomaten in Brussel dat het conflict met vooral Orbán in aanloop naar de Hongaarse verkiezingen alleen maar zal verhevigen. En een instabiele, zoekende EU is dan geen prettig uitgangspunt.