Komt er een einde aan de pro-Europese koers van Nederland?

Best lastig te vertalen: bestaanszekerheid. Zelfs Pieter Omtzigt, die het thema als lijsttrekker van Nieuw Sociaal Contract (NSC) bovenaan zijn politieke agenda heeft staan, haperde onlangs even toen een Duitse journalist hem om een vertaling vroeg (antwoord: ‘Existenzsicherung’).

Omtzigt staat internationaal in de belangstelling, nu zijn partij in de peilingen groot lijkt te gaan worden. Onder andere de Financial Times en The Guardian besteedden al uitgebreid aandacht aan het ex-CDA-Kamerlid dat, aldus de Financial Times, „de nieuwe Nederlandse premier zou kunnen worden”.

Dat de Nederlandse verkiezingen internationaal gevolgd worden, is niet nieuw. Nederland doet er, zeker sinds het vertrek van het Verenigd Koninkrijk, binnen de EU toe. Bovendien luiden de verkiezingen nu ook het vertrek in van demissionair premier Mark Rutte (VVD), een van de langstzittende en invloedrijkste Europese regeringsleiders. Zijn opvolg(st)er zal die invloed niet direct overnemen, maar toch een belangrijke plek krijgen aan de Europese vergadertafel.

Bovendien komen de verkiezingen voor de EU op een belangrijk moment. Omdat Oekraïne nog steeds in een verwoestende oorlog is verwikkeld met agressor Rusland en omdat het conflict in het Midden-Oosten tot spanningen in heel Europa leidt. Maar ook omdat er volgend jaar een nieuwe Europese Commissie aantreedt met een nieuw programma en de EU de komende maanden en jaren voor grote vraagstukken komt te staan. Bijvoorbeeld over de toetreding van nieuwe lidstaten, mogelijke hervormingen van de EU en de wijze waarop de Europese veiligheid en concurrentiekracht moeten worden versterkt.

Lees ook Von der Leyen wil de EU uitbreiden, en geopolitiek speelt daarbij een grote rol

Moeilijk om te duiden

Veel aandacht daarvoor was er niet in de huidige campagne. Dat is niet zo vreemd: binnenlandse thema’s domineren traditioneel het nationale verkiezingsdebat, niet alleen in Nederland, maar overal in Europa. Maar dat betekent niet dat partijen geen ideeën hebben over Europa. Ook in het EU-beleid valt er dus zeker wat te kiezen, en voor Europa maakt het uit welke coalitie er na deze verkiezingen gaat regeren.

Eenvoudig is het niet voor internationale analisten om de volatiele Nederlandse politiek te duiden. Zo is er nog altijd veel aandacht voor de opkomst van de BoerBurgerBeweging, die inmiddels alweer flink is gezakt in de peilingen. In Brussel verbazen diplomaten zich ook nog steeds over het grote aantal Nederlandse partijen, waardoor het lastig is een stempel te plakken op politieke verschuivingen.

Daarbij komt dat eventuele koerswijzigingen in een coalitieland als Nederland altijd bescheiden blijven, denkt politicoloog Thierry Chopin, die verbonden is aan de Franse denktank Institut Jacques Delors. Het verklaart waarom de Nederlandse verkiezingen in Frankrijk volgens hem „niet de aandacht krijgen die ze zouden moeten krijgen”. Anders dan bij recente verkiezingen in Polen en Spanje, is een radicale breuk met de politieke verhoudingen niet waarschijnlijk. „Men gaat ervan uit dat er vooral continuïteit is bij het Europese beleid.”

Afgelopen jaren voerde het kabinet-Rutte IV een uitgesproken pro-Europese koers, waarbij Nederland zich in Brussel ontpopte tot een constructieve en pragmatische speler. Blijft dat inderdaad zo? Traditionele partijen als VVD, CDA, PvdA-GroenLinks en D66 pleiten grofweg voor een sterk Europa, waarbij bijvoorbeeld ook bepaalde veto’s worden afgeschaft. Weinig discussie is er ook over de militaire en financiële steun aan Oekraïne – van de grote partijen is alleen de PVV tegen. Opvallend constructief staan ook vrijwel alle partijen tegenover de mogelijke toetreding tot de EU van onder meer Oekraïne, mits kandidaten aan alle eisen voldoen. Wel wil NSC dat een eventueel besluit over EU-toetreding van Oekraïne onderwerp kan zijn van een correctief referendum – wat gezien de eerdere Nederlandse ervaringen daarmee in de rest van de EU met argusogen gevolgd zal worden.

Lees ook over de Europese verschuiving richting rechts-populisme

Kritisch

Tegelijk valt op dat verschillende partijen die hoog in de peilingen staan wel duidelijk kritischer kijken naar de Europese samenwerking. Niet alleen de PVV, die nog altijd pleit voor een referendum over een ‘Nexit’ en anders sowieso voor het terughalen van bevoegdheden en „onze miljarden” uit Brussel. Ook de BBB wil kritisch kijken naar Europese bevoegdheden en „terug naar de basis van Europese samenwerking”. NSC waarschuwt in haar programma voor „sluipende overdrachten van taken, bevoegdheden en budgetten die de nationale soevereiniteit uithollen”. Ook bepleit de partij een zogeheten ‘opt-out’ – het niet meedoen met bepaalde regels als Nederland het met nieuwe voorstellen niet eens is.

Tegenover RTL Nieuws maakte Omtzigt zondag de vergelijking met Polen en Hongarije, toen hij stelde dat Nederland zich in de EU harder moet gaan opstellen. Hoewel hij de politieke koers van die landen nadrukkelijk afwijst, kregen ze volgens hem „wel voor een deel hun zin, omdat ze duidelijk formuleren wat ze willen. En soms moet Nederland dat gewoon doen”. Uitermate kritisch is de politicus ook over soepelere Europese begrotingsregels en de uitbreiding van de Europese uitgaven – twee discussies die in Brussel volop gevoerd worden.

Vanuit Europese blik is ook de vraag interessant of Nederland naar rechts opschuift. Afgelopen jaar traden in onder meer Zweden, Finland en Italië coalities aan die een uitgesproken rechtse signatuur hadden. Als Nederland zich daarbij voegt, kan dat weer invloed hebben op de Europese discussie over bijvoorbeeld migratie en klimaatbeleid. Zo pleit de BBB ook voor het heropenen van onderhandelingen over Europese natuurwetgeving.